Η Ομάδα Βιβλίου του Φιλοπρόοδου Ομίλου Υμηττού διοργανώνει διήμερο αφιέρωμα στον Έλληνα φιλόσοφο Κώστα Παπαϊωάννου.
Η δεύτερη ημέρα του αφιερώματος την Παρασκευή, 23 Φεβρουαρίου στις 19:00, έχει ως θέμα "Ο Κώστας Παπαϊωάννου και η αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή τέχνη".
Ομιλητές θα είναι ο Ηρακλής Λογοθέτης, συγγραφέας, και ο Στέφανος Ροζάνης, καθηγητής Φιλοσοφίας. Τη συζήτηση συντονίζει ο Κώστας Σαμάντης.
Ο Ηρακλής Λογοθέτης γεννήθηκε το 1952 στη Λευκάδα. Σπούδασε Οικονομία, αλλά προσανατολίστηκε στη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, το θέατρο και τον κινηματογράφο. Αυτοτελώς δημοσιευμένα λογοτεχνικά και δοκιμιακά έργα του είναι τα εξής: Παραληρηματική ελεγεία για το κόκκινο και το μαύρο (1984). Η γυναίκα της Πράγας (1987). Το αρχιπέλαγος της γραφής (1990). Το πουλί της καταιγίδας (1998). Εισαγωγή, επιμέλεια και συμμετοχή στον συλλογικό τόμο Στα ίχνη του αρχαίου δράματος (Δίγλωσση, ελληνική και αγγλική, έκδοση της Γενικής Γραμματείας Λαϊκής Επιμόρφωσης του Υπουργείου Παιδείας υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 1998). Κρουόμενες (1999). Ιχνηλασίες (2001). Ελαίας Εγκώμιο, στο λεύκωμα του Θανάση Ρεντζή Ελαίας Εικάσματα , Διάττων-Καστανιώτης, (2001). Έτος-Άγος ή πως εορτάζεται παρ` Έλλησιν ο Ανδρέας Εμπειρίκος (2002). Η δωρεά και το πλήγμα (2004). Το αρχιπέλαγος της Γραφής (έκδοση ριζικά αναθεωρημένη 2006).
Ο Στέφανος Ροζάνης γεννήθηκε στην Κάρυστο της Εύβοιας το 1942. Σπούδασε Μαθηματικά και Φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Φιλοσοφία στο Καθολικό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας. Ανήκει στην εκδοτική ομάδα του περιοδικού "Σημειώσεις". Δίδαξε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου και στο Πανεπιστήμιο της Νέας Σορβόννης, και επί 10 χρόνια στο Τμήμα Μέσων Επικοινωνίας και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου. Σήμερα διδάσκει φιλοσοφία στη Δραματική Σχολή του Κρατικού Θεάτρου Β. Ελλάδος. Είναι συγγραφέας δοκιμιακών έργων, φιλοσοφικών μονογραφιών και ποιητικών συλλογών. Ανάμεσα στα πιο πρόσφατα δοκιμιακά του έργα περιλαμβάνονται: "Ο Μεσσιανισμός και η ηθική φιλοσοφία του Εμμανουέλ Λεβινάς", "Η ερμηνευτική ως πράξη και θεώρηση", "Ερμηνευτικές αναγνώσεις", "Θείος Έρως", "Σολωμικά".
Εργοβιογραφία του Κώστα Παπαϊωάννου:
Ο Κώστας Παπαϊωάννου γεννήθηκε στις 16 Γενάρη του 1925 στον Βόλο, όπου ο πατέρας του ήταν υπεύθυνος για τους αγροτικούς συνεταιρισμούς. Όταν ο πατέρας του, ηγετικό στέλεχος της σοσιαλιστικής ΕΛΔ του Σβώλου, επέστρεψε στην Αθήνα, ο νεαρός Παπαϊωάννου συνέχισε το γυμνάσιο στο Βαρβάκειο, όπου ήταν συμμαθητής και φίλος του Κώστα Αξελού. Το 1941 γράφτηκαν μαζί στη Νομική Σχολή της Αθήνας και μετά το 1942 ο Αξελός περνάει στην παρανομία ως μέλος της ΕΠΟΝ και η επαφή τους διακόπτεται. Ο Παπαϊωάννου γίνεται μέλος τους ΚΚΕ και του ΕΑΜ – στο οποίο συμμετείχε και ο πατέρας του. Το 1944 συνελήφθη από την Ειδική Ασφάλεια και κρατήθηκε για μήνες, ενώ μετά τα Δεκεμβριανά κρύβεται.
Το 1945, και έπειτα από παρεμβάσεις του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας, δίνεται μια υποτροφία του γαλλικού κράτους σε τριακόσιους περίπου νεαρούς Έλληνες, που μπορούν έτσι να «διαφύγουν» προς τη Γαλλία, με το πλοίο «Ματαρόα». Ανάμεσά τους ο Παπαϊωάννου, ο Κώστας Αξελός, η Μιμίκα Κρανάκη, ο Άδωνις Κύρου, ο Νίκος Σβορώνος, ο Γιάννης Ξενάκης, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, η Ελένη Αρβελέρ. Μερικά από τα καλύτερα μυαλά της χώρας θα «χαθούν» γι’ αυτήν, είτε οριστικά είτε για πάρα πολλά χρόνια. Η Ελλάδα του Εμφυλίου και του Ψυχρού Πολέμου δεν είχε ανάγκη από κριτική σκέψη. Αυτή είτε θα κλεινόταν στις φυλακές και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης είτε θα παρέμενε σε μια εσωτερική εξορία, όπως ο Μιχάλης Κατσαρός, είτε θα «δραπέτευε» έξω από τη χώρα.
Στη Γαλλία γράφεται στη Φιλοσοφική Σχολή της Σορβόννης, απ’ όπου παίρνει το πτυχίο του το 1948. Ο φιλοσοφικός προβληματισμός του είχε ήδη εκδηλωθεί πολύ πρώιμα, με το άρθρο του «Σωκράτης ο θνήσκων», το οποίο έγραψε σε ηλικία 17 χρονών και δημοσιεύτηκε στη «Νέα Εστία». Λίγο μετά, το 1945, δημοσιεύεται και το πρώτο γνωστό του πολιτικό κείμενο, «Παλιές αυταπάτες σε νέα μορφή, η κρίση του επαναστατικού σοσιαλισμού», στη «Σοσιαλιστική Επιθεώρηση», περιοδικό της ΕΛΔ, όπου κριτικάρει τα αδιέξοδα τόσο της σοβιετικής εκδοχής του κομμουνισμού όσο και της σοσιαλδημοκρατίας. Το 1947, δημοσιεύει στη «Νέα Εστία» το κείμενό του «Πλάτων ο ειδώς, φιλοσοφία της καταδικασμένης συνείδησης».
Στην «Επιθεώρηση Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών» δημοσιεύεται το κείμενό του «Το ουμανιστικό πρόβλημα στον ΧΧ αιώνα». Οι κατευθύνσεις αυτών των πρώτων κειμένων του ορίζουν τους πόλους της σκέψης του. Από τη μία πλευρά η φιλοσοφική και αισθητική ενασχόληση, από την άλλη ο κοινωνικοπολιτικός προβληματισμός.
Ο νεαρός Παπαϊωάννου είχε διαχωριστεί με την πολιτική του ΚΚΕ ήδη από την Ελλάδα. Στο Παρίσι, όπου βρίσκεται σε στενή επαφή με τους προερχόμενους από το ΚΚΕ Αξελό, Κρανάκη και Κύρου, όπως και με τον τροτσκιστή τότε Καστοριάδη, αυτή η διαφοροποίηση ενισχύεται, παρ’ ότι δεν θα ακολουθήσει τον Καστοριάδη στις περιπλανήσεις του στον χώρο της «ακροαριστεράς», αν και θεωρούσε το «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα», το περιοδικό που έβγαζαν οι Λεφόρ - Καστοριάδης, ως τη σοβαρότερη απόπειρα κριτικής της σταλινικής ορθοδοξίας.
Διαβάζοντας τα ανέκδοτα κείμενα και τα σχεδιάσματά του εκείνης της εποχής, είναι προφανές πως θα επιθυμούσε να πραγματοποιήσει μια συνολική κριτική στον Μαρξ και τον μαρξισμό. Τα «ψήγματα» αυτής της απόπειρας αποτελούν ένα μεγάλο έργο – και ποσοτικά και ποιοτικά. Ο Παπαϊωάννου στα τέλη της δεκαετίας του ’40 και τις αρχές του ’50 θέτει ως στόχο να εξετάσει από μια σκοπιά «αριστεράς» τις κατακτήσεις και τα όρια της μαρξιστικής σκέψης. Προηγείται έτσι κατά πολύ αντίστοιχων κριτικών του Καστοριάδη και του Λεφόρ, που μόνο στη δεκαετία του ’60 η κριτική τους θα θίξει τον ίδιο τον μαρξισμό του Μαρξ, ενώ έως τότε θα εξαντλείται στην κριτική των «μαρξιστών» και μόνο.
Ο Παπαϊωάννου, επιχειρώντας μια κριτική του Μαρξ από μια αριστερή σκοπιά μέσα στη δεκαετία του ’50, διεκδικεί παγκόσμια πρωτοπορία.
Εκείνη την περίοδο μόνο η αστική ή ακαδημαϊκή κριτική τολμούσε να κριτικάρει τη μαρξιστική σκέψη, τον ίδιο τον Μαρξ, από συγγραφείς σαν τον Πόππερ ή τον Ρεϋμόν Αρόν. Όσο για τον Μαξ Βέμπερ, είναι γνωστό πως «το έργο του αποτελούσε μια τεράστια συζήτηση με τον ίσκιο του Μαρξ».
Δυνάμεις προερχόμενες από τον μαρξισμό, οι οποίες να παραμένουν στο «στρατόπεδο της εργασίας» και ταυτόχρονα να επιχειρούν μια κριτική προσέγγιση στο έργο του ίδιου του Μαρξ, δεν είχαν εμφανιστεί ακόμα. Η παγκόσμια αντιπαράθεση, αρχικά με τον φασισμό και στη συνέχεια με την Αμερική, η αναβαπτισμένη αίγλη του ρωσικού καθεστώτος, ως συνέπεια της αντιφασιστικής νίκης και των θυσιών του ρωσικού λαού στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έκαναν σχεδόν απαγορευτική την απόπειρα μιας κριτικής στον σταλινισμό, τουλάχιστον μέχρι το 1956.
Έτσι βλέπουμε τον ίδιο τον Σαρτρ και τον Μερλώ Ποντύ, που συνοδοιπορούν με τη Σοβιετική Ένωση, να συγκρούονται με τον Καμύ, αντίθεση που οδήγησε σε πρόωρο θάνατο το πολιτικό κόμμα που δοκίμασαν να οικοδομήσουν από κοινού μετά τον πόλεμο. Μόνο μετά το 1956, η άνοδος του Χρουστσώφ, η εξέγερση της Πολωνίας και η Ουγγρική Επανάσταση, παράλληλα με την άνοδο των αντιαποικιακών κινημάτων, δημιουργούν νέες συνθήκες, ευνοϊκές για τον κριτικό μαρξισμό.
Ο Παπαϊωάννου, σε ανύποπτο χρόνο και πριν να έχουν ωριμάσει οι συνθήκες για μια από τα αριστερά κριτική στον ίδιο τον μαρξισμό, πράγμα που γίνεται μόλις μετά το 1968, δοκιμάζει να προχωρήσει σε μια τέτοια κατεύθυνση σχεδόν είκοσι χρόνια πριν! Αυτός ο υψηλός βαθμός «προδρομικότητας» του έργου του, ότι δηλαδή αποτελούσε έναν από τους πρώτους σε παγκόσμια κλίμακα που αποπειράτο μια κριτική αποτίμηση του μαρξικού έργου από τα «αριστερά», εξηγεί σε έναν βαθμό και την απομάκρυνσή του από τις μαχόμενες ομάδες και τον περιορισμό του σε μια λειτουργία μοναχικού συγγραφέα. Ακόμα και ο ίδιος ο Μαρξ δεν θα μπορούσε να υπάρξει έξω από το πλαίσιο του ανερχόμενου εργατικού κινήματος της εποχής του. Αντίθετα, ο Παπαϊωάννου ανέλαβε έναν κριτικό ρόλο σε μια εποχή που αυτή η κριτική δεν μπορούσε να υπάρξει ως ιστορικο-πολιτικό κίνημα.
Στη συνέχεια απομακρύνθηκε από την Αριστερά και τους διανοούμενούς της, οι οποίοι τον απέρριπταν, και προσέγγισε ακαδημαϊκούς, όπως ο Ρεϋμόν Αρόν, ή ιστορικούς και κριτικούς του σταλινισμού, όπως ο Μπόρις Σουβάριν, στου οποίου το περιοδικό, το «Contrat Social», αρθρογραφούσε. Παρ’ όλα αυτά όμως έμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του πιστός στον «έρωτά» του για τον Μαρξ, όσο και αν ταυτόχρονα τον κριτίκαρε.
Ο Παπαϊωάννου δοκίμαζε τα όπλα της κριτικής στον κατεστημένο μαρξισμό και τη μαρξιστική εσχατολογία, είκοσι χρόνια πριν από τη γενιά του ’68.
Γύρω στα 1950 γράφει ένα σύνολο από μελέτες και άρθρα. Στον «Προοδευτικό Φιλελεύθερο» δημοσιεύει μια σειρά άρθρων από τις 13 Μαΐου μέχρι τις 27 Ιουνίου του 1950 με τον τίτλο «Τα νέα προβλήματα Ευρώπης και Αμερικής» και στη «Νέα Οικονομία» άρθρο για το «Σχέδιο Σουμάν» (τεύχος 6/1950). Την ίδια εποχή, το 1951, δημοσιεύεται η πρώτη εκτενής μελέτη του «Ο άνθρωπος και ο ίσκιος του (ιστορική συνείδηση και ανθρωπολογία στον ΧΧ αιώνα)» και το 1950 γράφει την αδημοσίευτη μελέτη του «Η μάζα και η Ιστορία ή οι επαναστατικές μάζες και η Ιστορία».
Το 1955, δημοσιεύει τη μελέτη του «Κόσμος και Ιστορία (Ελληνική κοσμολογία και δυτική εσχατολογία)» και εκδίδει τα πρώτα αποτελέσματα από τη δουλειά του πάνω στον μαρξισμό. Δημοσιεύει σε τεύχη το έργο του «Τα θεμέλια του μαρξισμού» από το 1954 που κυκλοφορεί «Η κρίση του μαρξισμού». «Τα θεμέλια του μαρξισμού» αποτελούν το συνθετικότερο έργο του και περιλαμβάνουν τον διάλογο Μαρξ - Χέγκελ καθώς και το «Ο Μαρξ και η τεχνική». Τότε κυκλοφόρησαν οι μελέτες «Η θεωρία της κοινωνικής πάλης» (1954), «Βιομηχανία και κοινωνία» (1956), «Η οικονομική ερμηνεία του ταξικού διαφορισμού (κριτική της μαρξιστικής θεωρίας των κοινωνικών τάξεων)» (1959) και «Οικονομική υποανάπτυξη και κοινωνική επανάσταση (η γένεση του Ολοκληρωτισμού)» (1959).
Εδώ περίπου ολοκληρώνεται η προσπάθεια του Παπαϊωάννου να παρέμβει με τα έργα του στην Ελλάδα, μια και συνεχίζει να γράφει στα ελληνικά. Τα βιβλία του δεν θα είχαν καν εκδοθεί αν δεν υπήρχε η δυνατότητα των εκδόσεων της Βιομηχανικής Σχολής όπου ο πατέρας του, Στράτος, χρημάτισε επί μακρόν πρύτανης. Σε μια χώρα όπου η συζήτηση διεξαγόταν σχεδόν αποκλειστικά ανάμεσα στην επίσημη Αριστερά και τη Δεξιά του εμφυλιοπολεμικού κράτους δεν υπήρχε χώρος για έναν στοχαστή όπως ο Κώστας Παπαϊωάννου.
Στο εξής και για περισσότερο από 25 χρόνια όλα τα έργα του θα εκδίδονται στα γαλλικά ή σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Στην Ελλάδα θα δημοσιευθεί μόνο μια μελέτη του για τον Μαρξ στο περιοδικό «Εποχές» το 1965.
Το 1962 γράφει μαζί με τους Mehl και J. Mothes στο συλλογικό έργο «Οι σύγχρονες τεχνικές διαχείρισης των επιχειρήσεων» τη μελέτη «Η δομή της επιχείρησης». Τον ίδιο χρόνο γράφει την εισαγωγή στο έργο του «Χέγκελ», με αποσπάσματα των έργων του Χέγκελ, που κυκλοφορεί στα γαλλικά, τα ιταλικά, τα πορτογαλικά και τα ισπανικά. Το 1965 κυκλοφορούν «Οι μαρξιστές» και «Η βυζαντινή ζωγραφική», που μεταφράστηκε σε αγγλικά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά, ολλανδικά, σουηδικά και γιαπωνέζικα.
Το 1967 κυκλοφορεί «Η ψυχρή ιδεολογία», που μεταφράστηκε στα ισπανικά, τα γερμανικά και τα ελληνικά. Το 1966 μεταφράζει και εκδίδει το έργο του Χέγκελ «Ο λόγος στην Ιστορία, εισαγωγή στη φιλοσοφία της Ιστορίας» και το 1971 το έργο «Μαρξ, Η πρώτη κριτική της πολιτικής οικονομίας». Ταυτόχρονα, γράφει αναρίθμητα άρθρα και συμβολές σε συλλογικά έργα. Το 1972 γράφει το «Τέχνη και πολιτισμός στην αρχαία Ελλάδα», το οποίο μεταφράστηκε στα γερμανικά, τα αγγλικά και τα ισπανικά. Μετά τον θάνατό του, εκδίδονται, το 1983, τα έργα του «Για τον Μαρξ και το μαρξισμό» και «Η αποθέωση της Ιστορίας».
Από το 1959 έως το 1963 διδάσκει στη Σορβόννη. Από το 1962 μέχρι το 1968 διδάσκει Φιλοσοφία στο Cencier, στο Παρίσι, και Κοινωνιολογία στη Σχολή Ανωτέρων Εμπορικών Σπουδών. Απ’ το 1963 ανήκει στο CNRS (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών). Το 1970-72 διδάσκει Φιλοσοφία στη Ναντέρ και από το 1971 μέχρι τον θάνατό του, το 1981, διδάσκει στην Ecole Pratique de Hautes Etudes.
Οι εκδόσεις του έργου του από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις περιλαμβάνουν τρεις ενότητες.
Η πρώτη αφορά την κριτική αποτίμηση του μαρξισμού:
Α) Ο μαρξισμός ως ιδεολογία
Β) Κράτος και φιλοσοφία. Ο διάλογος Μαρξ - Χέγκελ (1)
Γ) Φιλοσοφία και τεχνική. Ο διάλογος Μαρξ - Χέγκελ (2)
Δ) Οικονομική υποανάπτυξη και κοινωνική επανάσταση, η γένεση του Ολοκληρωτισμού
Ε) Μαρξ και μαρξισμός. Φιλοσοφία και πάλη των τάξεων (Α’ τόμος)
ΣΤ) Μαρξ και μαρξισμός. Τάξη και κόμμα (Β’ τόμος)
Η δεύτερη ενότητα αφορά τα φιλοσοφικά του δοκίμια:
Α) Ο άνθρωπος και ο ίσκιος του
Β) Χέγκελ
Γ) Η αποθέωση της Ιστορίας
Δ) Μάζα και Ιστορία
Ε) Ανάλεκτα (Πλάτων, Σωκράτης κ.λπ.)
Και η τρίτη τα αισθητικά του δοκίμια:
Α) Τέχνη και πολιτισμός στην αρχαία Ελλάδα
Β) Η βυζαντινή ζωγραφική
Γ) Η κληρονομιά του Μεγάλου Αλεξάνδρου
Σήμερα παραμένουν ακόμα αδημοσίευτα σε ενιαίο τόμο μόνο τα «Ανάλεκτα».
Στη Γαλλία γράφεται στη Φιλοσοφική Σχολή της Σορβόννης, απ’ όπου παίρνει το πτυχίο του το 1948. Ο φιλοσοφικός προβληματισμός του είχε ήδη εκδηλωθεί πολύ πρώιμα, με το άρθρο του «Σωκράτης ο θνήσκων», το οποίο έγραψε σε ηλικία 17 χρονών και δημοσιεύτηκε στη «Νέα Εστία». Λίγο μετά, το 1945, δημοσιεύεται και το πρώτο γνωστό του πολιτικό κείμενο, «Παλιές αυταπάτες σε νέα μορφή, η κρίση του επαναστατικού σοσιαλισμού», στη «Σοσιαλιστική Επιθεώρηση», περιοδικό της ΕΛΔ, όπου κριτικάρει τα αδιέξοδα τόσο της σοβιετικής εκδοχής του κομμουνισμού όσο και της σοσιαλδημοκρατίας. Το 1947, δημοσιεύει στη «Νέα Εστία» το κείμενό του «Πλάτων ο ειδώς, φιλοσοφία της καταδικασμένης συνείδησης».
Στην «Επιθεώρηση Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών» δημοσιεύεται το κείμενό του «Το ουμανιστικό πρόβλημα στον ΧΧ αιώνα». Οι κατευθύνσεις αυτών των πρώτων κειμένων του ορίζουν τους πόλους της σκέψης του. Από τη μία πλευρά η φιλοσοφική και αισθητική ενασχόληση, από την άλλη ο κοινωνικοπολιτικός προβληματισμός.
Ο νεαρός Παπαϊωάννου είχε διαχωριστεί με την πολιτική του ΚΚΕ ήδη από την Ελλάδα. Στο Παρίσι, όπου βρίσκεται σε στενή επαφή με τους προερχόμενους από το ΚΚΕ Αξελό, Κρανάκη και Κύρου, όπως και με τον τροτσκιστή τότε Καστοριάδη, αυτή η διαφοροποίηση ενισχύεται, παρ’ ότι δεν θα ακολουθήσει τον Καστοριάδη στις περιπλανήσεις του στον χώρο της «ακροαριστεράς», αν και θεωρούσε το «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα», το περιοδικό που έβγαζαν οι Λεφόρ - Καστοριάδης, ως τη σοβαρότερη απόπειρα κριτικής της σταλινικής ορθοδοξίας.
Διαβάζοντας τα ανέκδοτα κείμενα και τα σχεδιάσματά του εκείνης της εποχής, είναι προφανές πως θα επιθυμούσε να πραγματοποιήσει μια συνολική κριτική στον Μαρξ και τον μαρξισμό. Τα «ψήγματα» αυτής της απόπειρας αποτελούν ένα μεγάλο έργο – και ποσοτικά και ποιοτικά. Ο Παπαϊωάννου στα τέλη της δεκαετίας του ’40 και τις αρχές του ’50 θέτει ως στόχο να εξετάσει από μια σκοπιά «αριστεράς» τις κατακτήσεις και τα όρια της μαρξιστικής σκέψης. Προηγείται έτσι κατά πολύ αντίστοιχων κριτικών του Καστοριάδη και του Λεφόρ, που μόνο στη δεκαετία του ’60 η κριτική τους θα θίξει τον ίδιο τον μαρξισμό του Μαρξ, ενώ έως τότε θα εξαντλείται στην κριτική των «μαρξιστών» και μόνο.
Ο Παπαϊωάννου, επιχειρώντας μια κριτική του Μαρξ από μια αριστερή σκοπιά μέσα στη δεκαετία του ’50, διεκδικεί παγκόσμια πρωτοπορία.
Εκείνη την περίοδο μόνο η αστική ή ακαδημαϊκή κριτική τολμούσε να κριτικάρει τη μαρξιστική σκέψη, τον ίδιο τον Μαρξ, από συγγραφείς σαν τον Πόππερ ή τον Ρεϋμόν Αρόν. Όσο για τον Μαξ Βέμπερ, είναι γνωστό πως «το έργο του αποτελούσε μια τεράστια συζήτηση με τον ίσκιο του Μαρξ».
Δυνάμεις προερχόμενες από τον μαρξισμό, οι οποίες να παραμένουν στο «στρατόπεδο της εργασίας» και ταυτόχρονα να επιχειρούν μια κριτική προσέγγιση στο έργο του ίδιου του Μαρξ, δεν είχαν εμφανιστεί ακόμα. Η παγκόσμια αντιπαράθεση, αρχικά με τον φασισμό και στη συνέχεια με την Αμερική, η αναβαπτισμένη αίγλη του ρωσικού καθεστώτος, ως συνέπεια της αντιφασιστικής νίκης και των θυσιών του ρωσικού λαού στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έκαναν σχεδόν απαγορευτική την απόπειρα μιας κριτικής στον σταλινισμό, τουλάχιστον μέχρι το 1956.
Έτσι βλέπουμε τον ίδιο τον Σαρτρ και τον Μερλώ Ποντύ, που συνοδοιπορούν με τη Σοβιετική Ένωση, να συγκρούονται με τον Καμύ, αντίθεση που οδήγησε σε πρόωρο θάνατο το πολιτικό κόμμα που δοκίμασαν να οικοδομήσουν από κοινού μετά τον πόλεμο. Μόνο μετά το 1956, η άνοδος του Χρουστσώφ, η εξέγερση της Πολωνίας και η Ουγγρική Επανάσταση, παράλληλα με την άνοδο των αντιαποικιακών κινημάτων, δημιουργούν νέες συνθήκες, ευνοϊκές για τον κριτικό μαρξισμό.
Ο Παπαϊωάννου, σε ανύποπτο χρόνο και πριν να έχουν ωριμάσει οι συνθήκες για μια από τα αριστερά κριτική στον ίδιο τον μαρξισμό, πράγμα που γίνεται μόλις μετά το 1968, δοκιμάζει να προχωρήσει σε μια τέτοια κατεύθυνση σχεδόν είκοσι χρόνια πριν! Αυτός ο υψηλός βαθμός «προδρομικότητας» του έργου του, ότι δηλαδή αποτελούσε έναν από τους πρώτους σε παγκόσμια κλίμακα που αποπειράτο μια κριτική αποτίμηση του μαρξικού έργου από τα «αριστερά», εξηγεί σε έναν βαθμό και την απομάκρυνσή του από τις μαχόμενες ομάδες και τον περιορισμό του σε μια λειτουργία μοναχικού συγγραφέα. Ακόμα και ο ίδιος ο Μαρξ δεν θα μπορούσε να υπάρξει έξω από το πλαίσιο του ανερχόμενου εργατικού κινήματος της εποχής του. Αντίθετα, ο Παπαϊωάννου ανέλαβε έναν κριτικό ρόλο σε μια εποχή που αυτή η κριτική δεν μπορούσε να υπάρξει ως ιστορικο-πολιτικό κίνημα.
Στη συνέχεια απομακρύνθηκε από την Αριστερά και τους διανοούμενούς της, οι οποίοι τον απέρριπταν, και προσέγγισε ακαδημαϊκούς, όπως ο Ρεϋμόν Αρόν, ή ιστορικούς και κριτικούς του σταλινισμού, όπως ο Μπόρις Σουβάριν, στου οποίου το περιοδικό, το «Contrat Social», αρθρογραφούσε. Παρ’ όλα αυτά όμως έμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του πιστός στον «έρωτά» του για τον Μαρξ, όσο και αν ταυτόχρονα τον κριτίκαρε.
Ο Παπαϊωάννου δοκίμαζε τα όπλα της κριτικής στον κατεστημένο μαρξισμό και τη μαρξιστική εσχατολογία, είκοσι χρόνια πριν από τη γενιά του ’68.
Γύρω στα 1950 γράφει ένα σύνολο από μελέτες και άρθρα. Στον «Προοδευτικό Φιλελεύθερο» δημοσιεύει μια σειρά άρθρων από τις 13 Μαΐου μέχρι τις 27 Ιουνίου του 1950 με τον τίτλο «Τα νέα προβλήματα Ευρώπης και Αμερικής» και στη «Νέα Οικονομία» άρθρο για το «Σχέδιο Σουμάν» (τεύχος 6/1950). Την ίδια εποχή, το 1951, δημοσιεύεται η πρώτη εκτενής μελέτη του «Ο άνθρωπος και ο ίσκιος του (ιστορική συνείδηση και ανθρωπολογία στον ΧΧ αιώνα)» και το 1950 γράφει την αδημοσίευτη μελέτη του «Η μάζα και η Ιστορία ή οι επαναστατικές μάζες και η Ιστορία».
Το 1955, δημοσιεύει τη μελέτη του «Κόσμος και Ιστορία (Ελληνική κοσμολογία και δυτική εσχατολογία)» και εκδίδει τα πρώτα αποτελέσματα από τη δουλειά του πάνω στον μαρξισμό. Δημοσιεύει σε τεύχη το έργο του «Τα θεμέλια του μαρξισμού» από το 1954 που κυκλοφορεί «Η κρίση του μαρξισμού». «Τα θεμέλια του μαρξισμού» αποτελούν το συνθετικότερο έργο του και περιλαμβάνουν τον διάλογο Μαρξ - Χέγκελ καθώς και το «Ο Μαρξ και η τεχνική». Τότε κυκλοφόρησαν οι μελέτες «Η θεωρία της κοινωνικής πάλης» (1954), «Βιομηχανία και κοινωνία» (1956), «Η οικονομική ερμηνεία του ταξικού διαφορισμού (κριτική της μαρξιστικής θεωρίας των κοινωνικών τάξεων)» (1959) και «Οικονομική υποανάπτυξη και κοινωνική επανάσταση (η γένεση του Ολοκληρωτισμού)» (1959).
Εδώ περίπου ολοκληρώνεται η προσπάθεια του Παπαϊωάννου να παρέμβει με τα έργα του στην Ελλάδα, μια και συνεχίζει να γράφει στα ελληνικά. Τα βιβλία του δεν θα είχαν καν εκδοθεί αν δεν υπήρχε η δυνατότητα των εκδόσεων της Βιομηχανικής Σχολής όπου ο πατέρας του, Στράτος, χρημάτισε επί μακρόν πρύτανης. Σε μια χώρα όπου η συζήτηση διεξαγόταν σχεδόν αποκλειστικά ανάμεσα στην επίσημη Αριστερά και τη Δεξιά του εμφυλιοπολεμικού κράτους δεν υπήρχε χώρος για έναν στοχαστή όπως ο Κώστας Παπαϊωάννου.
Στο εξής και για περισσότερο από 25 χρόνια όλα τα έργα του θα εκδίδονται στα γαλλικά ή σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Στην Ελλάδα θα δημοσιευθεί μόνο μια μελέτη του για τον Μαρξ στο περιοδικό «Εποχές» το 1965.
Το 1962 γράφει μαζί με τους Mehl και J. Mothes στο συλλογικό έργο «Οι σύγχρονες τεχνικές διαχείρισης των επιχειρήσεων» τη μελέτη «Η δομή της επιχείρησης». Τον ίδιο χρόνο γράφει την εισαγωγή στο έργο του «Χέγκελ», με αποσπάσματα των έργων του Χέγκελ, που κυκλοφορεί στα γαλλικά, τα ιταλικά, τα πορτογαλικά και τα ισπανικά. Το 1965 κυκλοφορούν «Οι μαρξιστές» και «Η βυζαντινή ζωγραφική», που μεταφράστηκε σε αγγλικά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά, ολλανδικά, σουηδικά και γιαπωνέζικα.
Το 1967 κυκλοφορεί «Η ψυχρή ιδεολογία», που μεταφράστηκε στα ισπανικά, τα γερμανικά και τα ελληνικά. Το 1966 μεταφράζει και εκδίδει το έργο του Χέγκελ «Ο λόγος στην Ιστορία, εισαγωγή στη φιλοσοφία της Ιστορίας» και το 1971 το έργο «Μαρξ, Η πρώτη κριτική της πολιτικής οικονομίας». Ταυτόχρονα, γράφει αναρίθμητα άρθρα και συμβολές σε συλλογικά έργα. Το 1972 γράφει το «Τέχνη και πολιτισμός στην αρχαία Ελλάδα», το οποίο μεταφράστηκε στα γερμανικά, τα αγγλικά και τα ισπανικά. Μετά τον θάνατό του, εκδίδονται, το 1983, τα έργα του «Για τον Μαρξ και το μαρξισμό» και «Η αποθέωση της Ιστορίας».
Από το 1959 έως το 1963 διδάσκει στη Σορβόννη. Από το 1962 μέχρι το 1968 διδάσκει Φιλοσοφία στο Cencier, στο Παρίσι, και Κοινωνιολογία στη Σχολή Ανωτέρων Εμπορικών Σπουδών. Απ’ το 1963 ανήκει στο CNRS (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών). Το 1970-72 διδάσκει Φιλοσοφία στη Ναντέρ και από το 1971 μέχρι τον θάνατό του, το 1981, διδάσκει στην Ecole Pratique de Hautes Etudes.
Οι εκδόσεις του έργου του από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις περιλαμβάνουν τρεις ενότητες.
Η πρώτη αφορά την κριτική αποτίμηση του μαρξισμού:
Α) Ο μαρξισμός ως ιδεολογία
Β) Κράτος και φιλοσοφία. Ο διάλογος Μαρξ - Χέγκελ (1)
Γ) Φιλοσοφία και τεχνική. Ο διάλογος Μαρξ - Χέγκελ (2)
Δ) Οικονομική υποανάπτυξη και κοινωνική επανάσταση, η γένεση του Ολοκληρωτισμού
Ε) Μαρξ και μαρξισμός. Φιλοσοφία και πάλη των τάξεων (Α’ τόμος)
ΣΤ) Μαρξ και μαρξισμός. Τάξη και κόμμα (Β’ τόμος)
Η δεύτερη ενότητα αφορά τα φιλοσοφικά του δοκίμια:
Α) Ο άνθρωπος και ο ίσκιος του
Β) Χέγκελ
Γ) Η αποθέωση της Ιστορίας
Δ) Μάζα και Ιστορία
Ε) Ανάλεκτα (Πλάτων, Σωκράτης κ.λπ.)
Και η τρίτη τα αισθητικά του δοκίμια:
Α) Τέχνη και πολιτισμός στην αρχαία Ελλάδα
Β) Η βυζαντινή ζωγραφική
Γ) Η κληρονομιά του Μεγάλου Αλεξάνδρου
Σήμερα παραμένουν ακόμα αδημοσίευτα σε ενιαίο τόμο μόνο τα «Ανάλεκτα».
Ο Παπαϊωάννου υπήρξε ένας συγγραφέας ευρωπαϊκού αναστήματος. Είναι αλήθεια πως ο πρόωρος θάνατός του (πέθανε μόλις 56 ετών), όπως και η ιδιαιτερότητα του δρόμου του, που επισημάναμε, δεν του επέτρεψαν να ολοκληρώσει το μεγάλο έργο που θα μπορούσε να περιμένει κανείς από τις δυνατότητές του. Όπως λέει Ρεϋμόν Αρόν, η έλλειψη κάθε θέλησης για κοινωνική ανάδειξη, ή, συμπληρώνουμε εμείς, η έλλειψη κάποιας «υπόθεσης» με την οποία θα μπορούσε να ταυτιστεί, όλα αυτά μαζί, ίσως δεν τον άφησαν να δώσει ένα έργο που θα τον έφερνε κυριολεκτικά στην κορυφή της παγκόσμιας σκέψης. Οι γνώσεις του, η φιλοσοφική του παιδεία, η καταπληκτική κατανόηση του Μαρξ και του Χέγκελ, η θεωρητική του τόλμη τον έκαναν ικανό για κάτι τέτοιο. Αν και ο Παπαϊωάννου δεν υπήρξε ένας από εκείνους τους διανοούμενους που αρέσκονται στο να προβάλλουν τον εαυτό τους, υπήρξε ένας μεγάλος διανοητής. Αργά ή γρήγορα, έστω και μετά θάνατον, θα σχίσει τα σκοτάδια της μετριοκρατίας που σκιάζει τον τόπο μας.
*Πηγή "το Ποντίκι"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου