Ο ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Το Νόστιμον ἦμαρ

Ο ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

(Δημοσιεύεται στη Ρήξη Ιανουαρίου /φ.140 που κυκλοφορεί)

«Ὅλοι οἱ νέοι τοῦ χωρίου εἶχον ξενιτευθῆ εἰς τὴν Ἀμερικήν, ὅπου δὲν εὗρον τὴν πραγματοποίησιν τοῦ ὀνείρου των. Δυσκόλως ἀπέκτων χρήματα, δυσκολώτερον τὰ διετήρουν, καὶ ἀκόμη δυσκολώτερον ἐπαλιννόστουν.»                                                                                          Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη / Ἡ Θητεία τῆς πενθερᾶς (1902)

Με αυτό τον τρόπο ανοίγει, λίγο πολύ, το διήγημά του ο συγγραφέας θέτοντας το πρόβλημα αλλά και την κατάρα αυτού του τόπου για πάνω από εκατό χρόνια. Ο τόπος μας επί σειρά δεκαετιών τροφοδοτούσε με επιφανές ανθρώπινο δυναμικό τα πέρατα της οικουμένης. Η μετανάστευση έπαιρνε τους ανθρώπους από την πατρίδα, αναζωογονούσε τις κοινωνίες του προορισμού και σαν αντάλλαγμα επέστρεφε εμβάσματα που υπήρξαν ο μόνος τρόπος επιβίωσης σε δύσκολα και πέτρινα χρόνια. Κι όμως. Τόσα χρόνια μετά κι ενώ κάποιος θα περίμενε να έχει επιλυθεί το πρόβλημα, αυτό σήμερα επιστρέφει. Ο ανθός της πατρίδας, νέοι σπουδαγμένοι, ικανοί και άξιοι παίρνουν ξανά το δρόμο της ξενιτιάς, ανοίγοντας ακόμα μία πληγή στο σώμα αυτού του τόπου, μία από τις πολλές που δημιουργήθηκαν από την ημέρα της υπογραφής του πρώτου μνημονίου. Υπολογίζεται ότι πλέον αγγίζουν τους 500.000 οι ξενιτεμένοι του 21^ου αιώνα, η παρουσία των οποίων θα βοηθούσε στην παλινόρθωση αυτής της χώρας.

Τα τελευταία χρόνια, τις ημέρες των Χριστουγέννων αλλά και του Πάσχα, ο Παπαδιαμάντης επιστρέφει ολοένα και συχνότερα, ολοένα και περισσότερο. Την τελευταία περίοδο μάλιστα, είναι εντυπωσιακή η επανάκαμψή του σε διάφορα επίπεδα. Θεατρικές παραστάσεις, αναλόγια, επανεκδόσεις των έργων του, αναλύσεις και κριτικά σημειώματα αλλά και εκδηλώσεις για τη ζωή και το έργο του, μας υπενθυμίζουν τη διαχρονικότητα του. Ίσως γιατί "Οπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί,/ όπου και να θολώνει ο νους σας/ μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό/ και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη", όπως έγραφε ο Οδυσσέας Ελύτης στο "Αξιον Εστί" εξήντα χρόνια πριν.

Κλασσικό παράδειγμα η θεατρική μεταφορά του ομότιτλου χριστουγεννιάτικου διηγήματός του «Ο Αμερικάνος» σε σκηνοθεσία και ερμηνεία του Θανάση Σαράντου. Η συγκεκριμένη παράσταση παίζεται συνεχώς και ξανά για 8^η συνεχή χρονιά. Το ταξίδι της συμπεριλαμβάνει 25 πόλεις της Ελλάδας ενώ οι θεατές που την έχουν παρακολουθήσει έχουν πλέον ξεπεράσει τους 50.000. Καθόλου τυχαία. Δεν είναι μόνο η διαχρονική αξία της ποιητικής γλώσσας του συγγραφέα, ούτε μόνο η θεματολογία, με ρίζες στην ψυχή του ελληνισμού, που την διατηρεί επίκαιρη. Πολύ περισσότερο είναι ότι στα μικρά διηγήματα του Παπαδιαμάντη, κάθε φορά που ανατρέχεις σε αυτά βρίσκεις καινούριους τόπους αγαλλίασης.

Ο Αμερικάνος, ένα από τα σημαντικότερα χριστουγεννιάτικα έργα του Σκιαθίτη λογοτέχνη, δημοσιεύτηκε σε δύο συνέχειες στην εφημερίδα Άστυ στις 25 και 26 Δεκεμβρίου 1891. Στην υπόθεση ο κεντρικός ήρωας, Ιωάννης Ευσταθίου Μοθωνιός, έχει ξενιτευτεί από εικοσαετίας έχοντας διακόψει την οποιαδήποτε επαφή με τον τόπο του και την αρραβωνιαστικιά του τα τελευταία δέκα χρόνια.  Έχει δουλέψει σκληρά, έχει αλλάξει επαγγέλματα και έχει προκόψει. Όχι χωρίς αντάλλαγμα. Στα χρόνια της ξενιτιάς έχει χάσει την επαφή με τη γλώσσα, συγγενείς και φίλους. Όμως το νόστιμον ήμαρ, η ημέρα της επιστροφής, πάντα υπήρχε στο μυαλό του. Έτσι ως ένας άλλος Οδυσσέας, με το όνομα Τζων Στόθισον πλέον,  χαμένος για είκοσι χρόνια σε ξένα μέρη, επιστρέφει ξημερώματα Χριστουγέννων στον τόπο που τον γέννησε ελπίζοντας να βρει την μνηστή του που ως άλλη Πηνελόπη ίσως να τον περιμένει. Και μάλλον η συγκινητικότερη στιγμή του διηγήματος (μέσα στο οποίο η χαρά και λύπη διαδέχονται η μία την άλλη) είναι όταν βρίσκει τα ερείπια του σπιτιού του: «Εισήλθεν ασκεπής, κρατών τον πίλον εις τας χείρας, εγονάτισε, κι εστήριξε το μέτωπον επί των ψυχρών λίθων της γωνίας εκείνης, και αφού έμεινεν επί τρία λεπτά γονυκλινής, ηγέρθη, εσπόγγισε τους οφθαλμούς του, και απεμακρύνθη βραδέως».

Ο Θανάσης Σαράντος σαν σκηνοθέτης μεταφέρει έξοχα το ομότιτλο διήγημα προτείνοντας μας μια υποδειγματική παράσταση. Καταφέρνει και μας προτείνει όχι μία απλή ανάγνωση, εν είδει αναλογίου, ενός από τα αριστουργήματα του Παπαδιαμάντη. Αξιοποιώντας και τη δεξιοτεχνία του ως ερμηνευτή, κατορθώνει να στήσει μία παράσταση (που ελπίζουμε να επαναληφθεί) όπου ο ίδιος, με ένα μαγικό τρόπο, αποδίδει όχι μόνο τον κεντρικό ήρωα του διηγήματος, τον Ιωάννη Ευσταθίου Μοθωνιό, αλλά επίσης και τους μικρούς ήρωες της καθημερινής ζωής οι οποίοι συμμετέχουν και κοσμούν ως περίτεχνη δαντέλα αυτό το διήγημα. Καθοριστικό ρόλο στην επιτυχία του επιτεύγματος έχει ο φωτισμός (τον οποίο έχει επιμεληθεί ο ίδιος) αλλά και η μουσική του Λάμπρου Πηγούνη. Απαραίτητο συμπλήρωμα της μαγικής παράστασης η παρουσία του μουσικού Γιώργου Τζιαφέτα επί σκηνής.

Όλα αυτά συμβάλλουν στη δικαίωση του Ελύτη: Ναι… σε δύσκολους καιρούς (αλλά όχι μόνο) μνημονεύουμε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη!

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Σκηνοθεσία-Ερμηνεία-Φωτισμοί: Θανάσης Σαράντος

Μουσική σύνθεση: Λάμπρος Πηγούνης

Μουσικός επί σκηνής: Γιώργος Τζιαφέττας

Σκηνική επιμέλεια: Λίνα Μότσιου