«Τα συμβόλαια του εμπόρου» της Ελφρίντε Γέλινεκ

ΕΝΑ ΠΡΟΦΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ

(του Σαμάντη Κων/νου από τη Ρήξη φ.103)

«Τα συμβόλαια του εμπόρου»  
         της Ελφρίντε Γέλινεκ

Στα μέσα Σεπτεμβρίου του 2008 και πιο συγκεκριμένα το Σαββατοκύριακο 13 και 14/9^ου καταρρέουν στην Αμερική ταυτόχρονα η πρώτη επενδυτική τράπεζα (Μέριλ Λιντς) και η τρίτη (Λίμαν Μπράδερς)! Η Μπανκ οφ Αμέρικα αποφασίζει να εξαγοράσει και να σώσει την πρώτη και η Λίμαν Μπράδερς αφήνεται να χρεοκοπήσει, καθώς έχει άνοιγμα που ξεπερνά τα... 600 δισεκατομμύρια δολάρια! Η κατά πολλούς σοβαρότερη κρίση του καπιταλιστικού συστήματος ξεκινούσε . Μερικούς μήνες νωρίτερα, την άνοιξη του 2008, καταρρέουν δύο Αυστριακές τράπεζες υπό το βάρος κατηγοριών για σκάνδαλα κατάχρησης εμπιστοσύνης και παραποίησης ισολογισμών.

Η συγγραφέας Ελφρίντε Γέλινεκ (γνωστή το 2001, όταν ο Μίκαελ Χάνεκε κινηματογράφησε το μυθιστόρημά της Η Δασκάλα του Πιάνου) γεννήθηκε το 1946 στην Αυστρία και είναι βραβευμένη με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 2004. Παίρνει ως αφορμή τα σκάνδαλα των δύο αυστριακών τραπεζών και γράφει ένα κατηγορώ κατά του τραπεζικού συστήματος. Η κρίση η οποία ακολούθησε κατέστησε το έργο της Γέλινεκ όχι μόνο προφητικό, αλλά και δραματικά επίκαιρο. Μέσα σε αυτό μπορεί κανείς να παρατηρήσει μια αδυσώπητη κριτική του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Ξεκινάει από μια δραματική ανάδειξη του αναλώσιμου της μεσαίας τάξης περιγράφοντας πως το βιός ενός μεγάλου μέρους της κοινωνίας επενδύθηκε σε ομόλογα, χρεόγραφα και αποδόσεις με σκοπό την εξασφάλιση των συνταξιοδοτικών χρόνων. Όμως η κατάρρευση αυτών των επενδύσεων συμπαρέσυρε στη φτωχοποίηση τόσο των λαϊκών στρωμάτων όσο και του μεγαλύτερου μέρους της μεσαίας τάξης, πράγμα που αρχίζει και γίνεται εμφανές και στη χώρα μας. Είναι λογικό μιας και δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Όπως σαρκαστικά αναφέρει στο κείμενό της «το τίποτα (χρεόγραφα και ομόλογα) δεν μπορεί παρά να γεννήσει το τίποτα (την απόλυτη φτώχεια)».

Το συγκεκριμένο κείμενο χαρακτηρίζεται από τη γνωστή αποδόμηση των κανόνων της γλώσσας , πράγμα χαρακτηριστικό για το έργο της Γέλινεκ. Είναι ένα κείμενο που αναπνέει, διευρύνεται και ενηλικιώνεται με το πέρασμα του χρόνου. Από το 2009 (χρονιά που ανέβηκε για πρώτη φορά στο Αμβούργο και πιο συγκεκριμένα στις 2 Οκτωβρίου από το θέατρο Θάλια/Thalia Theater)  μέχρι σήμερα, εδώ και πέντε χρόνια δηλαδή, η συγγραφέας λαμβάνοντας ερεθίσματα από τη συγκυρία εμπλουτίζει και προσθαφαιρεί στο κείμενό της, δημιουργώντας το εξής ιδιαίτερο.  Κάθε παρουσίαση της παράστασης ουσιαστικά αποτελεί και ένα καινούργιο ανέβασμα, μια συνεχή παγκόσμια πρεμιέρα. Είναι όμως το εύστοχο κείμενο, η σαρκαστική και δεικτική γλώσσα που χρησιμοποιεί, το σαν πυρωμένο σίδερο κείμενό της, το οποίο ανοίγει και καυτηριάζει ταυτόχρονα την πληγή που έχει αναδείξει Τα συμβόλαια του εμπόρου σαν μία από τις πιο πολυσυζητημένες παραστάσεις των τελευταίων ετών.  Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι η Γέλινεκ αρχικά έγραψε ένα κείμενο 120 σελίδων και η τελευταία της εκδοχή ξεπερνάει πλέον τις 200. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι η παράσταση η οποία ανέβηκε πριν μερικές μέρες στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών στο Ωνάσειο Ίδρυμα συμπεριλαμβάνει και ένα εικοσασέλιδο μονόλογο γραμμένο ειδικά για τις παραστάσεις του έργου στην Αθήνα. Στο κείμενο αυτό η Γέλινεκ δεν χαρίζεται κανενός.  Η κριτική της όπως αναφέραμε νωρίτερα, ξεκινά από τις αποσαθρωμένες ελπίδες της μεσαίας τάξης και εισβάλλει στο κέντρο του χρηματοπιστωτικού συστήματος αποδομώντας το κυρίαρχο στήριγμά τους, τις τράπεζες αυτές καθαυτές.  Κορυφώνεται μέσα από την αδυσώπητη κριτική του καπιταλιστικού συστήματος και της παγκοσμιοποίησης και ολοκληρώνεται μέσα από το σαρκασμό ενάντια τόσο στην κατανάλωση όσο και στη θεοποίηση του χρήματος. Το ευρώ έχει την «τιμητική του».

Ο σκηνοθέτης δεν διστάζει να σκίσει, να κάψει, να κολλήσει, να μουτζουρώσει το Χρήμα θέλοντας να αναδείξει με αυτό τον τρόπο ότι η έλλειψη της  Πίστης απέναντι σε αυτό το καπιταλιστικό φετίχ στο τέλος δεν μπορεί παρά να αφήσει ένα απλά τυπωμένο χαρτί.

Ο Νίκολας Στέμαν γεννημένος του 1968 στο Αμβούργο, είναι ένας από τους πιο αντιπροσωπευτικούς σκηνοθέτες του μεταδραματικού θεάτρου της εποχής μας. Στο μεταδραματικό θέατρο  μπορεί κάποιος/α να συμπεριλάβει από το αμερικάνικο μιούζικαλ, το γερμανικό καμπαρέ μέχρι και τη δική μας επιθεώρηση. Οι παραστάσεις που ανεβάζει ξεφεύγουν κατά πολύ από τις τυποποιημένες θεατρικές παραστάσεις του κύριου ρεύματος. Χάρη και στην ιδιότητα του μουσικού την οποία κουβαλά κατορθώνει και προτείνει παραστάσεις χρησιμοποιώντας κάθε δυνατό μέσο. Μπορεί κάλλιστα, όπως και στη συγκεκριμένη περίσταση, κάποιος/α να παρακολουθήσει ένα κομμάτι πρόζας,  μουσική, χορό, βίντεο καθώς και άλλα μικτά μέσα. Στις παραστάσεις στη Στέγη μάλιστα, παρενέβη ζωντανά η ίδια η Γέλινεκ διαβάζοντας κομμάτια από το μανιφέστο της. Οι ηθοποιοί του ανακατεύονται αρκετές φορές με το κοινό δημιουργώντας μια διαδραστική παράσταση. Χρησιμοποιώντας απλά μέσα με ιδιαίτερο τρόπο κατορθώνει να παρουσιάσει ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα.  Αναδεικνύει τον ιδιαίτερο καταγγελτικό λόγο του κειμένου και δεν χαρίζεται κανενός. Ούτε ο «δικός μας» Σαμαράς ούτε η «δική του» Μέρκελ ξεφεύγουν της κριτικής του. Τελικά προτείνει κάτι ανάμεσα από ένα μουσικοθεατρικό χάπενινγκ και σε μια έντονη πολιτική δια-δήλωση. Στην τετράωρη παράσταση που έδωσε στην Αθήνα, εξοντωτική για τους ηθοποιούς αλλά απολύτως ενδιαφέρουσα για τους θεατές, οι μεν πρώτοι είχαν την ευχέρεια του αυτοσχεδιασμού, πράγμα που καθιστούσε την παράσταση απροσδιορίστης συγκεκριμένης χρονικής  διάρκειας, οι δε δεύτεροι μπορούσαν στο τετράωρο αυτό να μπαινοβγαίνουν στο χώρο του θεάτρου παρακολουθώντας όμως την παράσταση από τις οθόνες που είχαν στηθεί σε όλους τους χώρους της Στέγης. Όσο και αν η συγκεκριμένη μορφή πρότασης δεν επιτρέπει, λόγω έλλειψης πρόζας, την αφ΄ εαυτή ανάδειξη ερμηνευτών , η υποκριτική συνεργασία τους υπήρξε υποδειγματική. Αξίζει να αναφερθεί η συμμετοχή  της Αλεξίας Κατσίκη αλλά και του ίδιου του Νίκολας Στέμαν στην παράσταση στης 29/3.

Στα τέσσερα μέρη της τετράωρης πρότασής του ο σκηνοθέτης κατορθώνει να «ξεγελάσει» τους θεατές κρατώντας αμείωτο το ενδιαφέρον τους ξεκινώντας από το διάλογο των δύο ηλικιωμένων συνταξιούχων και φθάνοντας μέχρι το κρεσέντο του επίλογου όπου ο καταγγελτικός λόγος απογειώνεται δημιουργώντας την απαραίτητη οργή και θυμό που συνοδεύει ένα επίκαιρο μανιφέστο. 

Δυστυχώς η δυναμική του πολύ σημαντικού αυτού κειμένου της Γέλινεκ μειώνεται από τρεις λόγους.

1. Ο ιδιαίτερα σημαντικός χώρος της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών του Ωνάσειου Ιδρύματος (το οποίο παρεμπιπτόντως ευελπιστεί να αντικαταστήσει το Μέγαρο Μουσικής στα χρόνια που έρχονται) προσφέρεται για «εξημερωμένες» παραστάσεις που ταιριάζουν στο χαρακτήρα του και προφανώς όχι για παραστάσεις σαν τα Συμβόλαια του Εμπόρου. Δυστυχώς το κόστος παραγωγής μπορεί να το αναλάβει μόνο αυτή.

2. Το κοινό της παράστασης προδιατεθειμένο ίσως από το χαρακτηρισμό «οικονομική κωμωδία» που συνόδευε της πρόγραμμα της Στέγης προσήλθε για να παρακολουθήσει μια παράσταση τύπου γερμανικού καμπαρέ. Εξ αυτού και το ότι ο δεικτικός και σαρκαστικός λόγος της Γέλινεκ κάποιες φορές αντιμετωπίστηκε ως «πετυχημένο αστείο». 

3. Μέρος της δυναμικής του καταγγελτικού λόγου χάθηκε λόγω του ότι μιας και η παράσταση ήταν στα γερμανικά η ταυτόχρονη παρακολούθηση του δρώμενου με την ανάγνωση των ελληνικών υπέρτιτλων αδικούσε εν μέρει και τα δύο.

Τίποτα όμως από τα παραπάνω δεν μειώνει το ότι η συγκεκριμένη παράσταση είναι μία από τις σημαντικότερες της θεατρικής περιόδου της χρονιάς.

Σκηνοθεσία: Nicolas Stemann
Σκηνικά: Katrin Nottrodt
Κοστούμια: Marysol del Castillo
Δραματουργία: Benjamin von Blomberg
Μουσική: Thomas Kürstner, Sebastian Vogel
Βίντεο: Claudia Lehmann
Βοηθός Σκηνοθέτη: Nora Bussenius
Βοηθός Βίντεο: Hanna Linn Wiegel
Διεύθυνση Σκηνής: Corinna Fussbach
Υποβολέας: Antje Kreusch
                             
Ηθοποιοί: Therese Dürrenberger, Franziska Hartmann, Ralf Harster, Sebastian Rudolph, Maria Schrader (27 & 28/3) / Αλεξία Καλτσίκη (29/3), Alicia Aumüller, Benjamin von Blomberg, Thomas Kürstner, Sebastian Vogel, Claudia Lehmann, Nicolas Stemann, Daniel Lommatzsch, Jaydon-Paul Reisberg

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ELFRIEDEJELINEK…..

Η Ελφρίντε Γέλινεκ έγραψε αποκλειστικά για τις παραστάσεις του έργου στην Αθήνα ένα επιπλέον μέρος, με τίτλο «Προειδοποίηση στην Ελλάδα σχετικά με την ελευθερία», το οποίο είναι ένα σαρκαστικό χορικό-μονόλογος ανθρώπων της Ευρωπαϊκής Ένωσης που προσβάλλουν και χλευάζουν τους Έλληνες.
 

"Δεν έχουμε την πρόθεση να ρημάξουμε τη χώρα σας. Θα ήμασταν ανόητοι αν ερχόμασταν με τέτοιον σκοπό. Ούτε και έχουμε καμία όρεξη να τσακωθούμε με τους συγγενείς σας – έτσι κι αλλιώς, το κάνετε και μόνοι σας! Όχι δεν διεξάγουμε πόλεμο. Αν θέλετε να το αποκαλέσετε πόλεμο, αυτό είναι δικός σας λογαριασμός. Πιο εύστοχο είναι ίσως να πείτε ότι διαφωνείτε μαζί μας. Εμείς, από την άλλη πλευρά, είμαστε ένα, είμαστε σύμφωνοι μεταξύ μας. Αργά ή γρήγορα θα σας φέρουμε στα συγκαλά σας – άλλωστε τώρα έχετε χρόνο, έχετε τον χρόνο να συνέλθετε. Δεν θα σας συνεφέρουμε με τους νόμους της δουλείας ή ρημάζοντας τον τόπο σας. Θα ήμασταν ηλίθιοι αν το κάναμε. Το μόνο που θέλουμε είναι να γίνουμε οι δαμαστές σας, όχι οι εχθροί σας – κάθε πράγμα στον καιρό του. Αν το επιχειρούσαμε, θα πάσχαμε από ιδιωτεία. Τι θαυμάσια λέξη! Άλλωστε, εσείς την εφηύρατε. Εχθροί του εαυτού σαςμπορείτε να είστε εσείς οι ίδιοι. Γιατί πρέπει  να τα κάνουμε όλα εμείς; Θα μας παραδώσετε ότι έχουμε συμφωνήσει να μας παραδώσετε – για το δικό σας καλό. Θα φροντίσουμε να σας γνωστοποιήσουμε εγκαίρως ποιο είναι το καλό σας. Μάλιστα. Σωστά. Καλά ακούσατε. Αφήστε το πάνω μας. Οι πολίτες σας θα έχουν όλο το χρόνο να συναντήσουν τους αντιπάλους τους. Καλά θα κάνετε να συμφιλιωθείτε με την ιδέα ότι θα έρθουμε πρόσωπο με πρόσωπο, στα νησιά σας, στις αρχαιότητες, στις παραλίες και στις ταβέρνες σας. Καλά θα κάνετε να συνηθίσετε στην ιδέα ότι θα μας συναντήσετε. Και είτε θα κάνετε στην μπάντα είτε θα μας εξυπηρετήσετε – αυτός είναι και ο λόγος της ύπαρξής σας."