«1984» σε σκηνοθεσία Κατερίνας Ευαγγελάτου

Η πραγματικότητα του Ολοκληρωτισμού

«1984» σε σκηνοθεσία Κατερίνας Ευαγγελάτου

(Δημοσιεύεται στη Ρήξη Ιανουαρίου (φ.130) που κυκλοφορεί)

«Η Στάζι, η μυστική αστυνομία που χρησιμοποιούσε έναν πράκτορα για κάθε έξι Ανατολικογερμανούς, παρακολουθούσε και έλεγχε κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής. Αυτός ο τεράστιος εσωτερικός σκιώδης στρατός γνώριζε τα πάντα, ενώ τα αρχεία που παρήγαγε ξεπερνούν το σύνολο των κειμένων που γράφτηκαν στη Γερμανία από την εποχή του Μεσαίωνα.»

Αννα Φούντερ/Stasiland-Ιστορίες πίσω από το τείχος του Βερολίνου (Εκδόσεις οκτώ).

Τα μεγαλύτερα εγκλήματα στην ιστορία της ανθρωπότητας στηρίζονται ιδεολογικά πάνω σε ψεύδη, ενίοτε ζωτικά για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Κορνήλιου Καστοριάδη. Πατούν πάνω σε έννοιες όπως αυτές της δικαιοσύνης, της ελευθερίας, της ισότητας. Πάνω σε τέτοια ψεύδη νομιμοποιήθηκαν ιδεολογικά οι σταυροφορίες των δυτικών κατά της ανατολής, η κατάκτηση πριν πεντακόσια χρόνια της αμερικανικής ηπείρου (με συνέπεια την εξολόθρευση των γηγενών πληθυσμών όπως ήταν οι Αζτέκοι, οι Ίνκας και οι Ινδιάνοι) αλλά και η λειτουργία ολοκληρωτικών καθεστώτων όπως αυτά της ανατολικής Ευρώπης στο δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της ανατολικής Γερμανίας. Η χώρα αυτή είχε, συγκριτικά με τις υπόλοιπες του ανατολικού μπλοκ, το καλύτερο ίσως βιοτικό επίπεδο. Το σύστημα υγείας και παιδείας λειτουργούσε άψογα ενώ τα σούπερ μάρκετ ήταν σχεδόν πάντα γεμάτα σε μια προσπάθεια προβολής της βιτρίνας του υπαρκτού σοσιαλισμού ίσως. Όμως εξαιτίας της έλλειψης δημοκρατίας, της ανυπαρξίας πολιτικών ελευθεριών ήταν αυτή η οποία σηματοδοτούσε την αντιπαράθεση των δύο στρατοπέδων κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου.

Το τείχος του Βερολίνου ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο, μετά το Σινικό, το οποίο κρατούσε διαιρεμένους πληθυσμούς. Ακόμη χειρότερα το καθεστώς της πρώην Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας είχε ιδρύσει ειδικό υπουργείο, το Υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας (εν συντομία Στάζι) το οποίο αποκλειστικό σκοπό είχε την υπεράσπιση του καθεστώτος απέναντι στους ίδιους τους πολίτες του. Τις τάξεις του υπηρετούσαν πάνω από 300.000 πληροφοριοδότες τους οποίους μπορούσες να συναντήσεις παντού : στις δημόσιες υπηρεσίες, στα νοσοκομεία, στα σχολεία, στο δρόμο, ακόμη και μέσα στην ίδια την οικογένεια. Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας κανένα άλλο καθεστώς δεν είχε στήσει έναν τόσο απόλυτο, συγκεντρωτικό και μεθοδευμένο σύστημα παρακολούθησης και ανάκρισης ολοκληρωτικού χαρακτήρα.

Κι όμως. Οι προειδοποιήσεις είχαν υπάρξει αρκετά χρόνια νωρίτερα.

Το 1984 του Τζωρτζ Όργουελ (1949) είναι ένα από τα κορυφαία έργα της λογοτεχνίας που ασχολούνται με το ζήτημα του ολοκληρωτισμού. Ανάμεσά τους συμπεριλαμβάνονται τα βιβλία «Η Φάρμα των ζώων» (1945) του ιδίου, το «Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος» (1935) του Άλντους Χάξλεϊ, το «Οι πράκτορες του χάους» (1967) του Νόρμαν Σπίνραντ, «Ο αναρχικός των δύο κόσμων» (1974) της Ούρσουλα Λεγκέν, καθώς και ο προπομπός όλων το «Εμείς» του Ευγένιου Ζαμιάτι (1928). Ο τελευταίος, αναρχικών πεποιθήσεων, συμμετείχε στις εξεγέρσεις του 1905 (τη συμμετοχή σε αυτή την πλήρωσε με φυλακίσεις και διώξεις) αλλά και του 1917. Κατά τη διάρκεια της Οκτωβριανής επανάστασης, άρχισε να διαβλέπει το που ακριβώς οδηγούνταν αυτή και ο προβληματισμός του τον οδήγησε στη συγγραφή του «Εμείς» αναγκάζοντας τον Στάλιν να τον εξορίσει εκτός Σοβιετικής Ένωσης το 1931.

Κάπως παράλληλη είναι και η πορεία του Τζωρτζ Όργουελ. Το 1937 τον βρίσκει ως δημοσιογράφο στη Βαρκελώνη κατά τη διάρκεια του Ισπανικού εμφυλίου. Λίγο μετά εντάσσεται στην τροτσκιστική ομάδα POUM και συμμετέχει στις συγκρούσεις κατά των Φρανκιστών όπου και τραυματίζεται. Ζώντας από πρώτο χέρι το πογκρόμ που εξαπολύθηκε ενάντια στο POUM αλλά και στους αναρχικούς της CNT/FAI από το σταλινικής επιρροής κομμουνιστικό κόμμα Ισπανίας, μετατρέπεται σε φανατικό πολέμιο του σταλινισμού, πράγμα που τον οδήγησε στη συγγραφή της «Φάρμας των Ζώων» (1945) αρχικά και του «1984» αργότερα.

Στο έργο αυτό περιγράφει μια μελλοντική κοινωνία στην οποία έχει κυριαρχήσει το κόμμα του ΑΓΓΣΟΣ (αρχικά του αγγλικός σοσιαλισμός). Η επικράτηση του κόμματος είναι καθολική και ολοκληρωτική πάνω στην κοινωνία. Ρυθμίζει τον τρόπο ζωής, αναπαραγωγής αλλά, ακόμη χειρότερα, και τον τρόπο σκέψης, επιβάλλοντας στους πολίτες του το τι, πως και πότε επιτρέπεται να σκέφτονται. Σύνθημά του : ο πόλεμος είναι ειρήνη, η ελευθερία είναι σκλαβιά, η άγνοια είναι δύναμη. Χρησιμοποιώντας επιστημονική μεθοδολογία αλλά και την ακραία βία βάρβαρων βασανιστηρίων, επιβάλλει την τάξη ως υπουργείο Αλήθειας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο βιβλίο του Τζωρτζ Όργουελ, έχει το τμήμα της ΝΕΑΣ ΟΜΙΛΙΑΣ (περιγράφεται εκτενώς στο παράρτημα της έκδοσης) όπου το καθεστώς παρεμβαίνοντας στη γλώσσα προσθέτει, αφαιρει, τροποποιεί έννοιες και λέξεις προσπαθώντας να ελέγξει το λόγο και κατ΄ επέκταση τη διαδικασία της μνήμης και της σκέψης. Σωστό! Όταν στη γλώσσα δεν υφίσταται η λέξη/έννοια ελευθερία, αφαιρείται η πιθανότητα κάποιος να αγωνιστεί για αυτήν. Ποτέ άλλοτε δεν έχει κατατεθεί σε ένα λογοτεχνικό βιβλίο ο προβληματισμός του πόσο σημαντική είναι η γλώσσα κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά, την ίδια ώρα που διάφοροι προοδευτικοί αγωνίζονται για την απομείωση της.

Το κλίμα που κυριαρχεί στο «1984» είναι ζοφερό, απαισιόδοξο όσο και καφκικό. Το άτομο συνθλίβεται από τους τρομοκρατικούς μηχανισμούς του καθεστώτος και όσο κι αν προσπαθεί να κρατηθεί από ρομαντικές αναφορές στο παρελθόν ή από το ισχυρό αίσθημα της αγάπης, τελικά είναι ανίσχυρο απέναντι σε αυτό.

Η Κατερίνα Ευαγγελάτου ανεβάζει στο Νέο Θέατρο Κατερίνας Βασιλάκου του έργο του Όργουελ σε μία παράσταση πιστή στο πνεύμα του βιβλίου. Κατορθώνει να μεταδώσει στους θεατές τον ζόφο, τον εγκλεισμό και τη μοναξιά που νοιώθει ο ήρωας απέναντι στο Μεγάλο Αδελφό. Στην πρότασή της όμως, αν και άρτια, ουσιαστικά παρουσιάζει μια παράσταση κατά την οποία «οπτικοποιεί» το «1984».  Για κάποιον/α  που έχει διαβάσει το βιβλίο η παράσταση δεν προσφέρει κάτι καινούριο, δεν βγαίνει σοφότερος ή περισσότερο προβληματισμένος μετά το πέρας της.   Ενδεχομένως να προσφέρεται για όσους/ες  δεν έχουν προστρέξει στο έργο του Όργουελ, μιας και οι δύο περίπου ώρες της παράστασης λειτουργούν άκρως ικανοποιητικά και άρτια, όπως αναφέραμε και προηγουμένως, γι’ αυτούς.

Η χρησιμοποίηση του βίντεο βοηθά, συμπληρώνει και αναδεικνύει  την πρότασή της στο πρώτο μέρος, μιας και μεταφέρει στο κοινό το γεγονός ότι το μάτι του Μεγάλου Αδελφού βρίσκεται παντού ακόμα και στις πιο προσωπικές στιγμές.  Στο συγκεκριμένο έργο όμως ή μάλλον εξ αιτίας αυτού, η δυναμική της ερμηνείας (βασικό συστατικό του θεάτρου) αποδυναμώνεται για να επανέλθει, αρκετά έντονα είναι η αλήθεια, στο δεύτερο και τελευταίο μέρος αυτό της ανάκρισης του Ουίνστον, του κεντρικού ήρωα δηλαδή,  από το μηχανισμό.  

Ο Αργύρης Πανταζάρας,  για μία ακόμη φορά, δείχνει τις μεγάλες δυνατότητές του στο ρόλο του κεντρικού ήρωα, μεταδίδει το χαρακτήρα του ανθρώπου που συνθλίβεται τόσο από τους μηχανισμούς του ολοκληρωτισμού όσο και από την αδυναμία επικοινωνίας με το συνάνθρωπο. Κουβαλά τη σπίθα της ελπίδας, της αλληλεγγύης και της αγάπης μέχρι την τελική πτώση του και την οριστική επικράτηση του Μεγάλου Αδελφού.

Άψογος ο Νίκος Κουρής στο ρόλο του Ο’Μπράιεν, του καθεστωτικού ψυχρού επαγγελματία αξιωματούχου όπως εξίσου καλοί και οι υπόλοιποι ηθοποιοί.

Ιδιαίτερα μνεία οφείλουμε να κάνουμε, εκτός από τη λειτουργία του βίντεο που προαναφέραμε, τόσο στον φωτισμό όσο και στις κατασκευές μιας και ενέτειναν το περίκλειστο της κοινωνίας που περιγράφεται στο βιβλίο.

Όσο και αν η παράσταση μεταφέρει με ιδανικό τρόπο το κλίμα του έργου του Όργουελ, άλλο τόσο όμως αδυνατεί να το ξεπεράσει και ενδεχομένως να δικαιολογήσει τη συγκεκριμένη επιλογή.

Όμως επιμένουμε :  Δεν είναι όλα θέατρο, δεν μπορούν όλα να μετατραπούν σε θεατρική / δραματουργική πρόταση.

Ταυτότητα Παράστασης

1984 του ΤΖΩΡΤΖ ΟΡΓΟΥΕΛ

Νέα Διασκευή: Ρόμπερτ  Άικι & Ντάνκαν Μακμίλαν

Μετάφραση – Σκηνοθεσία: Κατερίνα Ευαγγελάτου

Σκηνικά: Εύα Μανιδάκη

Κοστούμια: Βασιλική Σύρμα

Μουσική: Γιώργος Πούλιος

Βίντεο: Στάθης Αθανασίου

Σχεδιασμός Φωτισμών: Νίκος Βλασόπουλος

Ηχητικός Σχεδιασμός: Νικόλας Καζάζης

Φωνητική Διδασκαλία: Αλεξάνδρα Λέρτα

Ειδικά Εφέ: Αφοί Αλαχούζοι

Μακιγιάζ : Έυη Ζαφειρόπουλου 

Κομμώσεις : Talkin’ Heads

Ειδικές Κατασκευές: Μπάμπης Κατσιμίχας

Βοηθοί Σκηνοθέτη : Δήμητρα Δερμιτζάκη, Δημήτρης Οικονομίδης

Βοηθός Σκηνογράφου: Μυρτώ Μεγαρίτου

Φωτογραφίες: Σταύρος Χαμπάκης, Νίκος Πανταζάρας

Video Trailer: Μιχάλης Κλουκίνας

Διανομή

Ουίνστον Σμιθ: Αργύρης Πανταζάρας

Ο’Μπράιεν: Νίκος Κουρής

Τζούλια: Λένα Δροσάκη

Τσάρινγκτον: Σωτήρης Τσακομίδης

Πάρσονς: Νίκος Πυροκάκος

Κυρία Πάρσονς: Σεραφίτα Γρηγοριάδου

Σάιμ: Ερρίκος Μηλιάρης

Μάρτιν: Αγησίλαος Μικελάτος

Συμμετέχουν: Μελαχρινός Βελέντζας, Βησσαρίων Κανέλλος, Στυλιανός Καπούλας, Απόστολος Κατσιριντάκης, Τάσος Κόρκος, Δημήτρης Μηλιώτης, Χρήστος Τσουλιάης.

Και τα παιδιά: Ειρήνη Γουλιέλμου, Πέπη Κώνστα, Αθηνά Μισαηλίδου

Στο Βίντεο εμφανίζονται οι ηθοποιοί:

Παντελής Δεντάκης, Δήμητρα Δερμιτζάκη, Βασίλης Κουκαλάνι, Αλεξάνδρα Λέρτα, Πόπη Λυμπεροπούλου.