Κορνήλιος Καστοριάδης: Ένας αρχαίος Έλληνας στο Παρίσι (ζωή και έργο σε δέκα σημειώσεις)

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Φωτογραφία Αρχείου

Των Γιώργου Η. Ηλιόπουλου
και Δημήτρη Ελέα*

Η νεότητα ως απαρχή μιας σπουδαίας σταδιοδρομίας / Όταν σε ηλικία 13 χρονών έχασε τα μαλλιά του, ο Κορνήλιος άντεξε, ενώ η μητέρα του Σοφία τρελάθηκε και πέθανε. Οι φίλοι του τού κολλάνε πλέον το παρατσούκλι «γλόμπος». Άρχισε ο ίδιος να διαβάζει από μικρός και έμαθε πως να προάγει τη σκέψη. Οι λέξεις, σαν να είναι μικρές θεότητες, σε καλούν «από μόνες τους» σε δράση. Στα πρώτα βήματα βλέπει επίσης τη δύναμη που έχουν «οι μικρές ομάδες ή οι μικρές παρέες» στην εξέλιξη της Ιστορίας και των ιδεών.

Το σπίτι στην Αθήνα / Το σπίτι του Κορνήλιου –όπως μας πληροφορεί η Μιμίκα Κρανάκη, φίλη της νεότητάς του– βρισκόταν πίσω από την Μητρόπολη των Αθηνών, οδός Υπατίας 5. Ο όγκος του ναού θα γίνει προπομπός, χρόνια αργότερα, της σκέψης εναντίον του Θεού και εναντίον των θρησκειών (ασθένεια της βούλησης). Στο σπίτι αυτό πρωτοδιάβασε Μαξ Βέμπερ και Καρλ Μαρξ. Το σπίτι αυτό, δυστυχώς, γκρεμίστηκε· σήμερα υπάρχει στη θέση του μια πολυκατοικία. Η Ελληνική Πολιτεία πρέπει να τοποθετήσει εκεί μια μαρμάρινη πλάκα, που να πληροφορεί πως αυτός είναι ο αθηναϊκός δρόμος στον οποίο έζησε ο Καστοριάδης. Ο κύβος ερρίφθη, ο Δήμος Αθηναίων ίσως φροντίσει για μια πλάκα για τον στοχαστή με τη σημαντική ανατρεπτική σκέψη.

Το ταξίδι το 1945 / Πήγε στο λιμάνι του Πειραιά για να φύγει με το νεοζηλανδικό πλοίο «Ματαρόα», μαζί με άλλους υπότροφους του Γαλλικού Ινστιτούτου. Ο Κορνήλιος με το πλοίο έφτασε στο λιμάνι του Τάραντα της Ιταλίας και από εκεί, με τρένο μέσω Ελβετίας, στο Παρίσι μια μέρα του Δεκέμβρη. Αυτό ήταν ένα ταξίδι που έλαβε χώρα δίπλα στις στάχτες και τα συντρίμμια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Κορνήλιος φτάνει στην Πόλη του Φωτός, στην πόλη της μεγάλης πολιτισμικής παράδοσης που κατά κανόνα βρίσκεται στο επίκεντρο του κοινωνικοπολιτικού γίγνεσθαι.

Γυναίκες, τυχερά παιγνίδια, πούρα, χρηματιστήριο και μοιρολόγια / Ο Καστοριάδης που ήταν πάντα πληθωρικός στην έκφραση και δυνατός στο πνεύμα συνδέεται με διάφορες γυναίκες. Σημαντικό ρόλο παίζει η ψυχαναλύτρια Piera Aulagnier, η Jeanine «Rilka» Walter (που του δίνει την κόρη Σπάρτη) αλλά και η τελευταία γυναίκα στη ζωή του, η σπουδαία Ελληνίδα Ζωή Χριστοφίδου (που του δίνει την κόρη Κυβέλη). Τα τυχερά παιχνίδια του ασκούν γοητεία και του κρατάνε συντροφιά σε στιγμές μοναξιάς. Λάτρευε πολύ τα πούρα και ήταν και μανιώδης καπνιστής. Έπαιζε στο χρηματιστήριο και μην μπορώντας να προβλέψει την πετρελαϊκή κρίση του 1973 χάνει όλα τα λεφτά του. [1] Και του άρεσε να βάζει στο πικάπ και ν’ ακούει τα ηπειρώτικα μοιρολόγια που ταυτόχρονα είναι ο μοναχικός και ο συλλογικός θρήνος.

Ένας αρχαίος Έλληνας στο Παρίσι / Στο Παρίσι, όπου η ομορφιά συσσωρεύεται και κλιμακώνεται επί εκατοντάδες χρόνια, ο Κορνήλιος Καστοριάδης μεγαλουργεί. Το Παρίσι είναι η πόλη που δυναμώνει την σκέψη του Καστοριάδη. Στο διαρκώς μεταβαλλόμενο και εξελισσόμενο πνευματικό περιβάλλον της μεγάλης πόλης, ο Καστοριάδης αναπτύσσει με πρωτοτυπία τη γραφή του, ανακαλύπτοντας και ακολουθώντας συνδετικά νήματα και ιστούς με τις αρχαιοελληνικές καταβολές της πνευματικής του συγκρότησης. Στην Πόλη του Φωτός συνειδητοποιεί, επίσης, ότι η πραγματικότητα απέχει πολλές λεύγες από τη διαστρεβλωτική εικόνα που παρουσιάζει η τηλεόραση, η οποία τρόπον τινά, έχει καταστήσει δυνατή μια καθ’ όλα προβληματική τηλεδημοκρατία. Εδώ θα αποκτήσει πρόσβαση σε άλλους μεγάλους στοχαστές και τα βιβλία τους, ούτως ώστε να εξελιχθεί σε μια πολυτάλαντη αναγεννησιακή προσωπικότητα.

Η βιβλιοθήκη του Καστοριάδη / Ποιοι ήσαν οι στοχαστές και ποια τα βιβλία που τον διαμόρφωσαν ή τον έκαναν να σκεφτεί κάτι παραπάνω για την δική του κοσμοθεωρία και την ιδιαίτερή του αντίληψη του κόσμου; Ο Γιώργος Ν. Οικονόμου, μελετητής του καστοριαδικού έργου, γράφει επί λέξει: «οι πηγές εμπνεύσεως του Καστοριάδη δηλώνονται ρητώς, όπου εκτός του Καντ, του Χέγκελ, του Μαρξ, του Βέμπερ, του Φρόυντ, και της Μέλανι Κλάιν αναφέρονται επίσης ο Αριστοτέλης, οι σοφιστές, ο Μοντεσκιέ, ο Φίχτε, ο Χάιντεγκερ κ.ά. Οσον αφορά την διαμόρφωσή του επίσης αναφέρει τους γονείς του, ορισμένους καθηγητές στο Γυμνάσιο, στο Πανεπιστήμιο και τον Στίνα.»  Eίχε ισχυρούς προγόνους –στάθηκε πάνω στους ώμους γιγάντων– και πολλά είναι τα δάνεια που πήρε από τα καλύτερα μυαλά του κόσμου. Έτσι, δημιούργησε βαρύ οπλοστάστιο για τις πολεμικές που ο ίδιος έγραφε. Ο Καστοριάδης λάτρευε την πολεμική και εξελίσσεται και ως συγγραφέας επικριτικών κειμένων. Η πολεμική και η κριτική τον έθρεφαν και ίσως είναι αυτά τα δύο στοιχεία που τον διαμόρφωσαν σε έναν γίγαντα της σκέψης. Στα γραπτά του βλέπουμε, σαν παράδειγμα, πως περιγράφεται ο Στάλιν: «γεωργιανή οχιά», «εκατομμυριούχος ψεύτης», «Ε.Σ.Σ.Δ.: τέσσερεις λέξεις, τέσσερα ψέματα» κτλ.

Η σκέψη του Καστοριάδη / Από τις μικρές ομάδες, τις συγκεντρώσεις, τις συζητήσεις και τις ομάδες, στις οποίες συμμετείχε και παρενέβαινε ενεργά (πραγματώνοντας μάλιστα επί της ουσίας μια, μάλλον ασυνήθιστη στην ιστορία των ιδεών, θετική σχέση της ρητορικής με τη λογική και την αλήθεια), λαμβάνοντας ως αφετηρία τη σκέψη του Μαρξ και τον εφαρμοσμένο μαρξισμό της εποχής, φτάνει στη Σοβιετική Ένωση, ενώ η μελέτη του έργου του Φρόυντ θα τον κάνει να αναθεωρήσει τα πάντα. Διακρίνει πλέον καθαρά ότι από τον Μαρξ κάτι ουσιαστικό λείπει. Και κάτι ουσιαστικό λείπει και από την «προβληματική» μαρξιστική σκέψη, στον βαθμό που αυτή τείνει να θέτει τις οικονομικές συνθήκες και τον οικονομικό παράγοντα πάνω από τον άνθρωπο. Τι είναι αυτό; Είναι το υποκείμενο, στην πραγματικότητα ο ίδιος ο άνθρωπος δηλαδή! Ο άνθρωπος που εναντίον του δρουν τράπεζες, κόμματα, θρησκείες και γραφειοκρατία. Ο άνθρωπος που έχει και την τρομερή φαντασία. Φαντασία, άλλοτε για να δημιουργεί και άλλοτε για να καταστρέφει. (Και, πού διαφέρει ο άνθρωπος από τα ζώα; Στην τρέλα θα απαντήσει ο Καστοριάδης.)

Η φαντασία αποκτά για τον Καστοριάδη πρωταγωνιστικό ρόλο / Ο Καστοριάδης, χρησιμοποιώντας και την ατομική του φαντασία, αξιοποιεί καίρια τον ρόλο της φαντασίας, όπως την έχουν επεξεργαστεί η ψυχανάλυση και οι άλλες κοινωνικές επιστήμες, και τη φορτίζει νοηματικά εκ νέου στο ατομικό και το κοινωνικό επίπεδο (στα δύο αυτά πεδία προκύπτουν, στο πλαίσιο του καστοριαδικού προγράμματος, η «ριζική φαντασία» και το «κοινωνικό φαντασιακό», αντίστοιχα [2]). Από εδώ αναδύεται το «ατελείωτο» μάγμα των κοινωνικών φαντασιακών σημασιών – ας αναφερθούν χαρακτηριστικά ο θεσμίζων και ο θεσμισμένος άνθρωπος, η θεσμίζουσα και η θεσμισμένη κοινωνία, ο λόγος και το χάος– μέσω των οποίων η κοινωνία θεσμίζεται. Πρόκειται για δύο κομβικούς όρους στο έργο του. «Ο ίδιος ήταν γοητευμένος από την ανεξάντλητη δύναμη της φαντασίας (ατομικής ή συλλογικής) και από τη δημιουργικότητα του ανθρώπου». [3] Kαι, για τον Καστοριάδη η φαντασία ήταν/είναι ο κινητήριος μοχλός της ιστορίας, αλλά μιας φαντασίας «σοβαρής» και όχι κουταμάρες με τη σέσουλα.
Το πρωτοσέλιδο της Le Monde το 1975 / Στο Παρίσι έγραψε το βιβλίο Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας. Και η εφημερίδα Le Monde αφιέρωσε στο πρωτοσέλιδό της χώρο για το βιβλίο αυτό, το magnum opus του Καστοριάδη. Η ιδέα της ιστορίας ως δημιουργίας ex nihilo (εκ του μηδενός) το διέπει στο σύνολό του. Πρόκειται για τη βασική εξωτερίκευση μιας εξελισσόμενης και διαρκούς κριτικής σκέψης. Όλα τα γραπτά του ζωογονούνται από μία αδιάκοπη και δημιουργική αμφιβολία, η οποία αποτελεί και το πολύτιμο κληροδότημά του. Ο νους Καστοριάδης διακρίνει δύο κύριες δυνάμεις, πανούργες βεβαίως με θετικό τρόπο: λέγειν και τεύχειν, όπου η «πρώτη πανούργα δύναμις» είναι η ομιλία, και η «δεύτερη πανούργα δύναμις» είναι η πράξη. Μέσω των δύο ο άνθρωπος αυτοδημιουργεί / αυτοεπινοεί τον εαυτό του και μέσα από τις κοινές διαδικασίες την κοινωνία και, κατ’ επέκταση την πολιτική της κοινωνίας. Ο Ντανιέλ Kον-Μπέντιτ, ηγέτης που Μάη του 1968, όπως και άλλοι διανοούμενοι και στοχαστές, είπαν ότι επηρεάστηκαν.

 Το 1997 Castoriadis est Mort! / Παρασκευή βράδυ 20:00, πέθανε στο νοσοκομείο Λαενέκ του Παρισιού ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Πέθανε από επιπλοκές μετά από εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς, που είχε γίνει πριν τρεις εβδομάδες. Θα ξημέρωνε Σάββατο 27 Δεκεμβρίου 1997. Οι τελευταίες του λέξεις ήσαν: «ό,τι και αν συμβεί, θα παραμείνω πάνω απ’ όλα επαναστάτης». Η Le Μοnde ανέδειξε την είδηση του θανάτου του, και η είδηση έκανε τον γύρο του κόσμου (έγραψε τότε η εφημερίδα Τα Νέα)! Και η εφημερίδα στο ολοσέλιδο εσωτερικό της αφιέρωμα, αναγνωρίζει και παρατηρεί στον φιλόσοφο: «εξαιρετική ικανότητα να μη διαχωρίζει τη θεωρία από την πράξη και το συγγραφικό έργο από τη ζωή». [4] Ένα Έργο στο οποίο συναντώνται και διασταυρώνονται η δύναμη του «πνεύματος της ουτοπίας» και η «προώθηση ενός διαφορετικού τρόπου ζωής». Αυτές ακριβώς οι δύο αρχές αποτελούν, τρόπον τινά, τους δύο πυλώνες που συνέχουν το σύνολο της καστοριαδικής δημιουργίας.

Σημειώσεις:

[1] Φρανσουά Ντος, Καστοριάδης. Μια ζωή, μτφρ. Α. Παππάς, επιμ. Α Κωσταράκου-Μ. Τσεβρένη, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2015.

[2] Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος, Κορνήλιος Καστοριάδης: Ο φιλόσοφος ως πολιτικός, The Books’ Journal, τχ. 70, Οκτώβριος 2016.

[3] Christian Delacampagne, La mort de Cornelius Castoriadis, (τίτλος, μικρή εισαγωγή και σκίτσο του Κορνήλιου στην πρώτη σελίδα), και, La mort de Cornelius Castoriadis, révolutionnaire antimarxiste (τίτλος, φωτογραφία του Κορνήλιου και το εύστοχο άρθρο μαζί με τη βιβλιογραφία να τα υπογράφει ο Delacampagne). Le Monde, 28-29 Δεκεμβρίου 1997.

[4] Ο.π., σελ. 17.

• Ο Γιώργος H. Ηλιόπουλος είναι Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Freie Universität Βερολίνου και μεταφραστής. gilio17@gmail.com
• Ο Δημήτρης Ελέας είναι συγγραφέας και ερευνητής. dimitris.eleas@gmail.com  

Πηγή: http://mignatiou.com/2017/12/kornilios-kastoriadis-enas-archeos-ellinas-sto-parisi-zoi-ke-ergo-se-deka-simiosis/